Η ψηφιακή εποχή έχει αλλάξει ριζικά τον τρόπο με τον οποίο τα παιδιά και οι νέοι επικοινωνούν, μαθαίνουν και εκφράζονται. Παρότι το διαδίκτυο και οι νέες τεχνολογίες προσφέρουν μοναδικές ευκαιρίες για γνώση και δημιουργία, η υπερβολική χρήση τους μπορεί να έχει αρνητικές συνέπειες. Η «ατελείωτη κύλιση» σε κοινωνικά δίκτυα και οι εθιστικοί αλγόριθμοι που κρατούν τους χρήστες διαρκώς online, αποτελούν αυξανόμενη ανησυχία.
Όπως αναγνωρίζει η Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για τα Δικαιώματα του Παιδιού, κάθε παιδί έχει το δικαίωμα στην πληροφόρηση, την ελευθερία της έκφρασης και τη συμμετοχή στην κοινωνική ζωή. Τα δικαιώματα αυτά επεκτείνονται ρητά και στο ψηφιακό περιβάλλον, σύμφωνα με το Γενικό Σχόλιο Αρ. 25 (GC25, 2021), το οποίο τονίζει ότι τα δικαιώματα του παιδιού ισχύουν τόσο στον ψηφιακό όσο και στον φυσικό κόσμο.
Το πλαίσιο αυτό υπογραμμίζει ότι οι ψηφιακές τεχνολογίες μπορούν να συμβάλουν καθοριστικά στην υλοποίηση πολλών δικαιωμάτων, όπως:
– το δικαίωμα στην ελευθερία της έκφρασης και της σκέψης (άρθρα 13 & 14),
– το δικαίωμα στην ιδιωτικότητα (άρθρο 16),
– η πρόσβαση σε ποικιλία πληροφοριών και η προστασία από επιβλαβές περιεχόμενο (άρθρο 17),
– το δικαίωμα στο παιχνίδι και στον ελεύθερο χρόνο (άρθρο 31),
– και η προστασία από οικονομική εκμετάλλευση (άρθρο 32).
Ωστόσο, η δίκαιη εφαρμογή αυτών των δικαιωμάτων στο διαδίκτυο συνοδεύεται από σημαντικές προκλήσεις, ιδιαίτερα ως προς την ισορροπία ανάμεσα στην ελευθερία και την ανάγκη προστασίας των παιδιών από βλάβες.
Η ευρωπαϊκή στρατηγική για ένα Καλύτερο Διαδίκτυο για τα Παιδιά (BIK+), και ειδικά ο πρώτος πυλώνας της που εστιάζει στην ασφαλή ψηφιακή εμπειρία, στοχεύει στη δημιουργία ενός διαδικτύου ασφαλούς, κατάλληλου για την ηλικία των παιδιών και με σεβασμό στα δικαιώματά τους. Βασική της προτεραιότητα είναι το βέλτιστο συμφέρον του παιδιού.
Η στρατηγική BIK+ αναγνωρίζει ότι τα παιδιά και οι νέοι είναι πλέον ενεργοί και αυτόνομοι χρήστες του διαδικτύου, γεγονός που τους καθιστά εκτεθειμένους σε διάφορους κινδύνους – συχνά με εμπορικά κίνητρα που εκμεταλλεύονται την ευαλωτότητά τους.
Τέλος, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει δεσμευθεί να αντιμετωπίσει το πρόβλημα του εθιστικού σχεδιασμού ψηφιακών υπηρεσιών, το οποίο περιλαμβάνεται στις προτεραιότητές της για την περίοδο 2024–2029.
Εθιστικός σχεδιασμός και παραπλανητικό ψηφιακό περιβάλλον: Κίνδυνοι για το δικαίωμα στο παιχνίδι και την προστασία από εμπορική εκμετάλλευση
Η χρήση εθιστικών τεχνικών σχεδιασμού σε ψηφιακές πλατφόρμες – όπως η ατελείωτη κύλιση, οι προσωποποιημένοι αλγόριθμοι που κρατούν τον χρήστη «κολλημένο» στην οθόνη και οι συνεχείς ειδοποιήσεις – προκαλεί αυξανόμενη ανησυχία για την ψυχική υγεία, την ευημερία και την ανάπτυξη των παιδιών.
Έρευνες δείχνουν ότι τέτοιοι μηχανισμοί μπορούν να ενισχύσουν την υπερβολική χρήση, συνδέονται με προβλήματα όπως ο διαταραγμένος ύπνος, το άγχος και η δυσκολία συγκέντρωσης. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας έχει αναγνωρίσει τη σοβαρότητα του προβλήματος εντάσσοντας τη «διαταραχή gaming» στη Διεθνή Ταξινόμηση Νοσημάτων (ICD-11).
Ακαδημαϊκοί όπως η Sonia Livingstone και η Kruakae Pothong από το LSE επισημαίνουν ότι οι τεχνολογίες αυτές θέτουν σε κίνδυνο βασικά δικαιώματα των παιδιών, όπως το δικαίωμα στο ελεύθερο παιχνίδι, ενώ το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο έχει αναγνωρίσει τη σταδιακή εμπορευματοποίηση της παιδικής ηλικίας μέσα από τον ψηφιακό σχεδιασμό.
Τα ευρήματα της έκθεσης του Better Internet for Kids, που αναπτύχθηκε στο πλαίσιο της πανευρωπαϊκής καμπάνιας AdWiseOnline, επιβεβαιώνουν αυτούς τους προβληματισμούς. Η έκθεση εντοπίζει εκτεταμένες παραπλανητικές πρακτικές ψηφιακού μάρκετινγκ που εκμεταλλεύονται τη γνωστική και συναισθηματική ευαλωτότητα των παιδιών. Τα λεγόμενα dark patterns, τα loot boxes και τα κίνητρα για in-app αγορές (όπως τα battle passes) λειτουργούν ύπουλα, ενθαρρύνοντας καταναγκαστικές συμπεριφορές και περιορίζοντας την αυτονομία του παιδιού.
Ακόμη, τα παιδιά δυσκολεύονται να διακρίνουν τη διαφήμιση από το κανονικό περιεχόμενο, γεγονός που ενισχύει την ευαλωτότητά τους απέναντι σε εμπορικές επιρροές. Οι πρακτικές αυτές δεν υπονομεύουν μόνο το δικαίωμα στο παιχνίδι (άρθρο 31), αλλά και το δικαίωμα στην προστασία από οικονομική εκμετάλλευση (άρθρο 32).
Ως απάντηση, η καμπάνια AdWiseOnline στοχεύει στην ενδυνάμωση παιδιών, γονέων και εκπαιδευτικών μέσα από κατάλληλα εργαλεία ψηφιακού γραμματισμού. Μέσα από διαδραστικό υλικό, επεξηγηματικά βίντεο και podcasts με ειδικούς, προσφέρει πρακτικές στρατηγικές για μια πιο συνειδητή και ασφαλή πλοήγηση στον ψηφιακό κόσμο. Παράλληλα, ενισχύει την ικανότητα των ενηλίκων να στηρίζουν τα παιδιά μέσα από ουσιαστική, ειλικρινή και ισότιμη επικοινωνία.
Αλλάζοντας το Ψηφιακό Τοπίο για τα Παιδιά: Ευρωπαϊκές Πολιτικές και Δράσεις
Πέρα από τις επιμέρους πρωτοβουλίες, ο πρώτος πυλώνας της στρατηγικής BIK+ – Ασφαλείς Ψηφιακές Εμπειρίες – υποστηρίζεται από ένα ισχυρό ευρωπαϊκό νομοθετικό πλαίσιο. Η προστασία των ανηλίκων από κινδύνους όπως ο εθιστικός σχεδιασμός και οι παραπλανητικές εμπορικές πρακτικές αποτελεί σήμερα βασική προτεραιότητα για την Ευρωπαϊκή Ένωση και τα κράτη μέλη της.
Το ευρωπαϊκό πλαίσιο προστασίας των παιδιών στο διαδίκτυο με μια ματιά:
- Κανονισμός για τις Ψηφιακές Υπηρεσίες (DSA)
Απαγορεύει τη στοχευμένη διαφήμιση σε ανηλίκους και απαιτεί από πολύ μεγάλες πλατφόρμες και μηχανές αναζήτησης να αξιολογούν τους κινδύνους των λειτουργιών τους (όπως η ατελείωτη κύλιση, οι ειδοποιήσεις και οι αλγόριθμοι εμπλοκής). Προωθεί παιδοκεντρικά πρότυπα σχεδιασμού που δίνουν προτεραιότητα στην ευημερία των παιδιών αντί του κέρδους. - Οδηγία για Αθέμιτες Εμπορικές Πρακτικές (UCPD)
Απαγορεύει κάθε μορφή πίεσης που ενθαρρύνει τα παιδιά να αγοράσουν προϊόντα ή να ζητήσουν από τους γονείς τους να το κάνουν. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει εκδώσει σχετικές Κατευθυντήριες Γραμμές, με ειδικές προβλέψεις για τα social media, τους influencers και τις αγορές εντός εφαρμογών. - Οδηγία για τις Υπηρεσίες Οπτικοακουστικών Μέσων (AVMSD)
Επεκτείνει την προστασία των ανηλίκων στους παρόχους περιεχομένου μέσω βίντεο και στις πλατφόρμες κοινής χρήσης. Υποχρεώνει τα κράτη μέλη να εφαρμόζουν μέτρα όπως η επαλήθευση ηλικίας, οι γονικοί έλεγχοι και οι μηχανισμοί αναφοράς επιβλαβούς περιεχομένου. - Γενικός Κανονισμός για την Προστασία Δεδομένων (GDPR)
Περιορίζει τη δημιουργία προφίλ χρηστών για παιδιά με σκοπό την αλγοριθμική στόχευση και απαιτεί ρυθμίσεις προστασίας της ιδιωτικότητας από προεπιλογή. Το «δικαίωμα στη λήθη» επιτρέπει στα παιδιά να ζητούν τη διαγραφή των προσωπικών τους δεδομένων.
Εθνικά μέτρα και συνεργασίες
Ως απόκριση στις ευρωπαϊκές ρυθμίσεις, πολλά κράτη μέλη έχουν υιοθετήσει εθνικούς κώδικες δεοντολογίας για παρόχους ψηφιακών υπηρεσιών. Σύμφωνα με την έκθεση του BIK Policy Monitor (2024):
- 16 χώρες δηλώνουν ότι έχουν ή αναπτύσσουν τέτοιους κώδικες,
- 18 χώρες διαθέτουν κώδικες για τη διαφάνεια του εμπορικού περιεχομένου, όπως το marketing από influencers.
Ένα ψηφιακό περιβάλλον με επίκεντρο το παιδί
Ο δημόσιος διάλογος για τον εθιστικό σχεδιασμό και την υπερβολική χρήση του διαδικτύου από παιδιά και εφήβους πρέπει να ενταχθεί στο ευρύτερο πλαίσιο των δικαιωμάτων του παιδιού, όπως αυτά κατοχυρώνονται από τη Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού.
Η προστασία από επιβλαβές περιεχόμενο είναι κρίσιμη – όμως δεν πρέπει να απομονώνεται από την προώθηση των δικαιωμάτων των παιδιών στην πληροφόρηση, τη συμμετοχή και την αυτοέκφραση στο διαδίκτυο. Η ισορροπία αυτή απαιτεί συνδυασμένες ενέργειες προστασίας και ενδυνάμωσης:
- αναγνώριση των παιδιών ως ψηφιακοί πολίτες,
- και διαμόρφωση ενός διαδικτύου που υπηρετεί το βέλτιστο συμφέρον του παιδιού.
Τα πρόσφατα ρυθμιστικά μέτρα της ΕΕ ενισχύουν τη δυνατότητα για την ανάπτυξη πολιτικών που στοχεύουν σε ένα ασφαλέστερο και περισσότερο προσανατολισμένο στα δικαιώματα των παιδιών ψηφιακό περιβάλλον.
Πηγή: Better Internet for Kids
