Στη σύγχρονη ψηφιακή εποχή, οι έφηβοι περνούν ολοένα και περισσότερο χρόνο στο διαδίκτυο, ερχόμενοι καθημερινά σε επαφή με ένα πλήθος πληροφοριών, κοινωνικών αλληλεπιδράσεων και ψηφιακών εμπειριών. Ωστόσο, σύμφωνα με την πανελλήνια έρευνα του Ελληνικού Κέντρου Ασφαλούς Διαδικτύου SaferInternet4Kids [1] αυτή η εντατική ενασχόληση των νέων με το διαδίκτυο συνοδεύεται από ποικίλους ψηφιακούς κινδύνους όπως ο διαδικτυακός εκφοβισμός, η έκθεση σε επιβλαβές περιεχόμενο, οι απάτες, η παραβίαση προσωπικών δεδομένων, κ.α.

Αυτό, όμως, που προκαλεί ιδιαίτερη ανησυχία είναι η αυξανόμενη τάση των εφήβων να συναντούν άτομα που γνώρισαν αποκλειστικά μέσω διαδικτύου, συχνά χωρίς την επίγνωση των κινδύνων που αυτό ενέχει. Το φαινόμενο αυτό – το οποίο καταγράφεται με αυξημένα ποσοστά στις νεαρές ηλικίες – αποκαλύπτει την έλλειψη ψηφιακής παιδείας και κριτικής σκέψης, καθώς οι έφηβοι τείνουν να υποτιμούν τις πιθανές συνέπειες, όπως η εξαπάτηση, η κακοποίηση ή ακόμη και η έκθεσή τους σε εγκληματικές συμπεριφορές.

Σε ένα τέτοιο περιβάλλον, όπου οι γραμμές ανάμεσα στον ψηφιακό και τον πραγματικό κόσμο γίνονται όλο και πιο θολές, θεωρούμε ότι είναι αναγκαία η συστηματική ενημέρωση των γονέων, κηδεμόνων, φροντιστών και όλων των εμπλεκόμενων δημόσιων φορέων και υπηρεσιών προκειμένου να επιτευχθεί η ενίσχυση της οικογενειακής επίβλεψης και η καλλιέργεια υγιούς κοινωνικής και διαδικτυακής συμπεριφοράς, με σεβασμό στα ανθρώπινα δικαιώματα, την ισότητα και την ελευθερία της έκφρασης. Ας δούμε αναλυτικά τους παράγοντες που συμβάλλουν στην εφηβική συμπεριφορά.

1. Η εφηβεία ως περίοδος ψυχοκοινωνικής ευαλωτότητας

Η εφηβεία είναι μια κρίσιμη αναπτυξιακή φάση, κατά την οποία οι νέοι διαμορφώνουν την ταυτότητά τους, αναζητούν ανεξαρτησία και επιδιώκουν την αποδοχή από συνομηλίκους τους. Σύμφωνα με τον Erikson [2], η βασική ψυχοκοινωνική πρόκληση της εφηβείας είναι η διαμόρφωση της ταυτότητας έναντι της σύγχυσης ρόλων. Οι έφηβοι συχνά πειραματίζονται με διαφορετικούς ρόλους, συμπεριφορές και κοινωνικές ταυτότητες, σε μια προσπάθεια να ανακαλύψουν ποιοι είναι και πού ανήκουν. Αυτή η διαδικασία πειραματισμού, αν και φυσιολογική, τους καθιστά ιδιαίτερα ευάλωτους σε εξωτερικές επιρροές, ειδικά όταν αυτές προέρχονται από το διαδίκτυο και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Η ανάγκη για επιβεβαίωση και αποδοχή από τους συνομηλίκους είναι συχνά τόσο έντονη, ώστε μπορεί να υπερκεράσει την ικανότητα του εφήβου να αξιολογήσει ρεαλιστικά τους κινδύνους. Η επιθυμία να νιώσουν σημαντικοί, να ανήκουν σε μια ομάδα ή να βιώσουν συναισθηματική ή ερωτική εγγύτητα, τους ωθεί σε συμπεριφορές που ενδέχεται να είναι απερίσκεπτες ή επικίνδυνες. Η χρήση των κοινωνικών δικτύων ενισχύει αυτή την ανάγκη, καθώς προσφέρει άμεση αλλά συχνά επιφανειακή επιβεβαίωση μέσω likes, σχολίων και διαδικτυακών «φίλων». Παράλληλα, η νευροβιολογική ωρίμανση του εγκεφάλου κατά την εφηβεία που θεωρείται υπεύθυνη για τον έλεγχο των παρορμήσεων και τη λήψη αποφάσεων, αναπτύσσεται πιο αργά από το
Η εφηβεία είναι μια κρίσιμη αναπτυξιακή φάση, κατά την οποία οι νέοι διαμορφώνουν την ταυτότητά τους, αναζητούν ανεξαρτησία και επιδιώκουν την αποδοχή από συνομηλίκους τους. Σύμφωνα με τον Erikson [2], η βασική ψυχοκοινωνική πρόκληση της εφηβείας είναι η διαμόρφωση της ταυτότητας έναντι της σύγχυσης ρόλων. Οι έφηβοι συχνά πειραματίζονται με διαφορετικούς ρόλους, συμπεριφορές και κοινωνικές ταυτότητες, σε μια προσπάθεια να ανακαλύψουν ποιοι είναι και πού ανήκουν. Αυτή η διαδικασία πειραματισμού, αν και φυσιολογική, τους καθιστά ιδιαίτερα ευάλωτους σε εξωτερικές επιρροές, ειδικά όταν αυτές προέρχονται από το διαδίκτυο και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Η ανάγκη για επιβεβαίωση και αποδοχή από τους συνομηλίκους είναι συχνά τόσο έντονη, ώστε μπορεί να υπερκεράσει την ικανότητα του εφήβου να αξιολογήσει ρεαλιστικά τους κινδύνους. Η επιθυμία να νιώσουν σημαντικοί, να ανήκουν σε μια ομάδα ή να βιώσουν συναισθηματική ή ερωτική εγγύτητα, τους ωθεί σε συμπεριφορές που ενδέχεται να είναι απερίσκεπτες ή επικίνδυνες. Η χρήση των κοινωνικών δικτύων ενισχύει αυτή την ανάγκη, καθώς προσφέρει άμεση αλλά συχνά επιφανειακή επιβεβαίωση μέσω likes, σχολίων και διαδικτυακών «φίλων». Παράλληλα, η νευροβιολογική ωρίμανση του εγκεφάλου κατά την εφηβεία που θεωρείται υπεύθυνη για τον έλεγχο των παρορμήσεων και τη λήψη αποφάσεων, αναπτύσσεται πιο αργά από το σύστημα ανταμοιβής (limbic system), το οποίο σχετίζεται με την αναζήτηση ευχαρίστησης και έντονων εμπειριών [3].

Οι έφηβοι είναι βιολογικά προδιατεθειμένοι να επιδιώκουν το ρίσκο και τις συγκινήσεις, χωρίς να έχουν πλήρως ανεπτυγμένη την ικανότητα πρόβλεψης των συνεπειών τους.

Η απουσία αίσθησης κινδύνου δεν οφείλεται απαραίτητα σε αδιαφορία ή ανευθυνότητα, αλλά σε μια φυσιολογική αναπτυξιακή ασυμμετρία.

2. Η ανάγκη για αποδοχή και η επίδραση των κοινωνικών δικτύων

Η κοινωνική αποδοχή αποτελεί ένα από τα ισχυρότερα ψυχολογικά κίνητρα στην εφηβεία. Κατά τη διάρκεια αυτής της αναπτυξιακής φάσης, οι νέοι διαμορφώνουν την προσωπική και κοινωνική τους ταυτότητα μέσα από τη σύγκριση με τους συνομηλίκους και την ανάγκη να ενταχθούν σε ομάδες.

Η αποδοχή των εφήβων από τους άλλους λειτουργεί ως επιβεβαίωση της προσωπικής τους αξίας και ενισχύει την αυτοεκτίμησή τους. Σε αυτό το πλαίσιο, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης παίζουν καθοριστικό ρόλο, καθώς προσφέρουν έναν άμεσο και διαρκή μηχανισμό κοινωνικής επιβεβαίωσης μέσω «likes», σχολίων και αριθμού ακολούθων.

Ωστόσο, η φύση αυτής της επιβεβαίωσης είναι επιφανειακή και βασίζεται σε εξωτερικά, ποσοτικά κριτήρια, τα οποία δεν αντικατοπτρίζουν απαραίτητα την ποιότητα των διαπροσωπικών σχέσεων. Οι έφηβοι ενδέχεται να προσαρμόσουν τη συμπεριφορά, την εμφάνιση ή τις απόψεις τους ώστε να ανταποκριθούν στις προσδοκίες των άλλων χρηστών, γεγονός που μπορεί να οδηγήσει σε εκτροχιασμό της συμπεριφοράς τους και σε αυξημένο άγχος. Επιπλέον, είναι συχνή η συνεχής σύγκριση με «ιδανικές» εικόνες που βλέπουν στα κοινωνικά τους δίκτυα, ενισχύοντας αισθήματα ανεπάρκειας και κοινωνικής πίεσης να ταιριάξουν με τις τάσεις της εκάστοτε περιόδου.

Η ανάγκη για αποδοχή μπορεί επίσης να ωθήσει τους εφήβους σε επικίνδυνες διαδικτυακές αλληλεπιδράσεις. Η ψευδαίσθηση οικειότητας που δημιουργείται μέσω των ψηφιακών συνομιλιών, σε συνδυασμό με την έλλειψη εμπειρίας και κριτικής σκέψης, καθιστά τους νέους ευάλωτους σε παραπλάνηση, grooming και εκμετάλλευση.

Έρευνα του EU Kids Online [4] έδειξε ότι το 29% των Ευρωπαίων εφήβων έχει συνομιλήσει με αγνώστους στο διαδίκτυο, ενώ το 12% έχει συναντήσει κάποιον από κοντά.

Τα ποσοστά αυτά καταδεικνύουν την ανάγκη για ενίσχυση της ψηφιακής παιδείας και της συναισθηματικής ενδυνάμωσης των νέων, ώστε να μπορούν να διαχειρίζονται με ασφάλεια τις διαδικτυακές τους σχέσεις.

3. Ψυχολογικά κίνητρα και συναισθηματικά κενά

Πολλοί έφηβοι που εμπλέκονται σε επικίνδυνες διαδικτυακές σχέσεις αναζητούν συναισθηματική σύνδεση, αποδοχή ή ακόμα και αγάπη. Η έλλειψη σταθερών οικογενειακών δεσμών, η συναισθηματική παραμέληση ή η απουσία γονικής καθοδήγησης μπορεί να οδηγήσει τους νέους να στραφούν στο διαδίκτυο για να καλύψουν αυτά τα κενά. Η θεωρία της προσκόλλησης (attachment theory) υποστηρίζει ότι τα παιδιά που δεν έχουν αναπτύξει ασφαλή δεσμό με τους γονείς τους είναι πιο πιθανό να αναζητήσουν επικίνδυνες ή δυσλειτουργικές σχέσεις στην εφηβεία [5].

Το διαδίκτυο, με την ψευδαίσθηση της οικειότητας και της ανωνυμίας που προσφέρει, γίνεται συχνά το καταφύγιο αυτών των συναισθηματικά ευάλωτων εφήβων. Μέσα από τις διαδικτυακές πλατφόρμες, μπορούν να δημιουργήσουν σχέσεις που τους δίνουν την αίσθηση ότι είναι σημαντικοί, αγαπητοί ή επιθυμητοί. Ωστόσο, αυτές οι σχέσεις είναι συχνά μονόπλευρες, παραπλανητικές ή χειριστικές, ειδικά όταν ο συνομιλητής έχει κακόβουλες προθέσεις.

Μια ακόμη κατηγορία ευάλωτων εφήβων είναι εκείνοι με ιστορικό συναισθηματικής παραμέλησης ή κακοποίησης. Έρευνες έχουν δείξει ότι τα μέλη αυτής της κοινωνικής ομάδας είναι πιο πιθανό να εμπλακούν σε διαδικτυακές σχέσεις υψηλού κινδύνου, καθώς παρουσιάζουν αυξημένη ανάγκη για επιβεβαίωση και μειωμένη ικανότητα διάκρισης επικίνδυνων καταστάσεων [6]. Η απουσία γονικής καθοδήγησης, η έλλειψη ουσιαστικής επικοινωνίας και η αδυναμία των ενηλίκων να αναγνωρίσουν τα σημάδια συναισθηματικής δυσφορίας εντείνουν το πρόβλημα.

4. Η απουσία ψηφιακής παιδείας και η προσέγγιση του προβλήματος

Η έλλειψη ψηφιακής παιδείας αποτελεί έναν από τους βασικότερους παράγοντες που καθιστούν τους εφήβους ευάλωτους σε διαδικτυακούς κινδύνους. Πολλοί νέοι δεν έχουν εκπαιδευτεί επαρκώς στο να αναγνωρίζουν σημάδια χειραγώγησης, grooming ή παραπλάνησης. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, μέσω του προγράμματος Better Internet for Kids, έχει επισημάνει την ανάγκη για ενίσχυση της ψηφιακής εγγραμματοσύνης από μικρή ηλικία [7]. Σύμφωνα με πανελλήνια έρευνα του Ελληνικού Κέντρου Ασφαλούς Διαδικτύου σε 4.800 εφήβους, το 18% των παιδιών που φοιτούν στη Δευτεροβάθμια εκπαίδευση έχουν δεχτεί να συναντηθούν με κάποιον που γνώρισαν στο διαδίκτυο [1].

Καθώς το πρόβλημα της ανεξέλεγκτης και παράτολμης συμπεριφοράς των νέων χρηστών του διαδικτύου αποτελεί πλέον ένα συχνό φαινόμενο, η προσέγγιση του θα πρέπει να είναι ολιστική.

1. Αρχίζοντας από την οικογένεια, παρατηρείται ότι οι γονείς που έχουν ουσιαστική και συχνή επικοινωνία με τα παιδιά τους, βρίσκονται λιγότερες φορές σε δύσκολη θέση, καθώς έχουν δημιουργηθεί δεσμοί εμπιστοσύνης και ειλικρίνειας. Πιο συγκεκριμένα, οι ερευνητές Uhls, Ellison και Subrahmanyam (2017), απέδειξαν ότι η ανοιχτή επικοινωνία μεταξύ γονέων και παιδιών διευκολύνει την κατανόηση των θετικών αλλά και των αρνητικών επιδράσεων των κοινωνικών δικτύων στους εφήβους [8]. Επιπλέον, η ανοιχτή και ειλικρινής επικοινωνία των γονέων με τα παιδιά λειτουργεί ως προστατευτικός μηχανισμός, βοηθώντας τα να αναγνωρίζουν και να αποφεύγουν κινδύνους όπως το cyberbullying ή η παραπλάνηση από αγνώστους στο διαδίκτυο. Εκτός από τη συζήτηση και την ανοιχτή επικοινωνία, τα εργαλεία που έχουν οι γονείς στα χέρια τους και μπορούν να λειτουργήσουν προληπτικά στην αντιμετώπιση κακόβουλων ή κακοποιητικών περιστατικών είναι ο γονικός έλεγχος (σε μικρότερες ηλικίες) και η θέσπιση κανόνων χρήσης του διαδικτύου, τονίζοντας το σεβασμό στα ανθρώπινα δικαιώματα όλων των χρηστών του διαδικτύου.
2. Στην επόμενη κλίμακα, έχουμε την εκπαίδευση και τους εκπαιδευτικούς που έρχονται καθημερινά σε επικοινωνία με τα παιδιά. Το Ελληνικό Κέντρο Ασφαλούς Διαδικτύου έχει αναπτύξει πλούσιο εκπαιδευτικό υλικό για όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσης, με στόχο την ενίσχυση της ψηφιακής ιθαγένειας και την καλλιέργεια υπεύθυνης διαδικτυακής συμπεριφοράς. Μέσα από διαδραστικά εγχειρίδια, κουίζ και δραστηριότητες, οι μαθητές εκπαιδεύονται στο να αναγνωρίζουν τους κινδύνους, να σέβονται τα ψηφιακά δικαιώματα και να διαχειρίζονται με ασφάλεια τις διαδικτυακές τους σχέσεις [9].
3. Η κοινωνία στο σύνολό της –γονείς, εκπαιδευτικοί, θεσμοί και μέσα ενημέρωσης– οφείλει να συμβάλει ενεργά στη διαμόρφωση ενός ασφαλούς ψηφιακού περιβάλλοντος. Η απουσία συστηματικής ενημέρωσης και η υποτίμηση των κινδύνων του διαδικτύου οδηγούν συχνά σε εφησυχασμό. Παράλληλα, η ταχύτατη εξέλιξη των ψηφιακών τεχνολογιών καθιστά αναγκαία την προσαρμογή των προγραμμάτων αγωγής υγείας και την ενσωμάτωση της ψηφιακής αγωγής ως βασικό πυλώνα της σχολικής εκπαίδευσης.
   Η ενίσχυση της κριτικής σκέψης, η καλλιέργεια της ενσυναίσθησης και η ενδυνάμωση των εφήβων ώστε να αναγνωρίζουν και να απορρίπτουν επικίνδυνες συμπεριφορές αποτελούν θεμελιώδη βήματα για την πρόληψη.

Οι έφηβοι δεν είναι απλώς θύματα ή θύτες συμπεριφορών, αλλά φορείς αναπτυξιακών αναγκών, οι οποίες, όταν δεν καλύπτονται με υγιή τρόπο, μπορεί να οδηγήσουν σε επισφαλείς και επικίνδυνες καταστάσεις, και στον ψηφιακό χώρο.

Η ευθύνη για την προστασία τους ανήκει τόσο στους γονείς και στους εκπαιδευτικούς όσο και σε όλες τις κοινωνικές βαθμίδες, οι οποίες οφείλουν να επενδύσουν στην πρόληψη, την εκπαίδευση και την ψυχοκοινωνική στήριξη των νέων. Η προστασία των παιδιών πρέπει να συμβαδίζει με την ενίσχυση της ψηφιακής παιδείας, την κατανόηση των ανθρώπινων δικαιωμάτων και την καλλιέργεια ενσυναίσθησης και σεβασμού στις διαπροσωπικές σχέσεις. Επιπλέον, η πρόληψη του φαινομένου της ανεξέλεγκτης επικοινωνίας με αγνώστους –που συχνά κρύβει κινδύνους όπως το grooming, η παρενόχληση ή η παραπλάνηση– απαιτεί την ανάπτυξη δεξιοτήτων κριτικής σκέψης, την ενίσχυση της αυτοεκτίμησης των εφήβων και την καθοδήγησή τους μέσα από ασφαλείς ψηφιακές πρακτικές.

Τα παρακάτω αποτελούν επίσης επιπλέον αναγκαίες παρεμβάσεις οριοθέτησης

• η θέσπιση ξεκάθαρων οικογενειακών κανόνων,
• η συστηματική ενημέρωση από σχολικές δράσεις,
• αλλά και η δημιουργία εύκολων προσβάσιμων μηχανισμών αναφοράς και υποστήριξης.

Για όλα τα παραπάνω, προαπαιτούμενο είναι η δημιουργία ενός σταθερού πλαισίου συνεργασίας μεταξύ σχολείων, οικογενειών, κοινωνικών υπηρεσιών και κρατικών φορέων, ώστε να προλαμβάνεται η ανάπτυξη και η εξέλιξη των αρνητικών μοτίβων στη συμπεριφορά των διαδικτυακών χρηστών. Η κατάλληλη εκπαίδευση και ενημέρωση δημιουργεί ένα ασφαλές διαδικτυακό πλαίσιο, μέσα στο οποίο μπορούν οι έφηβοι να εκφραστούν ελεύθερα, να νιώσουν δημιουργικοί και να αναπτύξουν την προσωπικότητα τους.

[1] Greek Safer Internet Center, "Έρευνα 2025 για DSA και διαδικτυακές συνήθειες παιδιών και εφήβων https://saferinternet4kids.gr/ereynes/internet_habits_of_children_and_adolescents/," 2025.
[2] E. H. Erikson, Identity: Youth and Crisis, Norton, Ed., 1968. 
[3] L. Steinberg, "A social neuroscience perspective on adolescent risk-taking," Developmental Review, p. 78–106, 2008. 
[4] E. K. Online, "Survey results from 19 countries," 2020. [Online]. Available:  https://www.lse.ac.uk/media-and-communications/assets/documents/research/eu-kids-online/reports/EU-Kids-Online-2020-10Feb2020.pdf.
[5] J. Bowlby, A Secure Base: Parent-Child Attachment and Healthy Human Development, Basic Books, 1988. 
[6] ΕΠΙΨΥ, "Έφηβοι και οικογενειακό περιβάλλον στην Ελλάδα: Η κατάσταση σήμερα και διαχρονικά. Πανελλήνια έρευνα για τις συμπεριφορές που συνδέονται με την υγεία των έφηβων-μαθητών," 2024 [Online].Available:https://www.epipsi.gr/images/Documents/HBSC/EPIPSI_2024_Adolescents_Family.pdf
[7] EU, "Better Internet for Kids," [Online]. Available: https://better-internet-for-kids.europa.eu/en.
[8] N. B. E. K. S. Yalda T. Uhls, "Benefits and Costs of Social Media in Adolescence," Pediatrics, pp.  https://publications.aap.org/pediatrics/article/140/Supplement_2/S67/34168/Benefits-and-Costs-of-Social-Media-in-Adolescence?autologincheck=redirected, 2017.
[9] G. S. I. Center, "Greek Safer Internet Center," [Online]. Available: https://better-internet-for-kids.europa.eu/en.