Στα παιδιά και τους νέους αρέσει πολύ ο τρόπος με τον οποίο η τεχνολογία τους επιτρέπει να επικοινωνούν με τους φίλους τους ή να γνωρίζουν καινούρια άτομα. Δυστυχώς όμως, παρατηρούνται περιστατικά αρνητικής συμπεριφοράς στο διαδίκτυο. Ο διαδικτυακός εκφοβισμός είναι ένα τέτοιο  πρόβλημα που έχει εμφανιστεί και επιμένει σταθερά από την αρχή των διαδικτυακών επικοινωνιών.  Σε αυτή την ενότητα θα εξερευνήσουμε το τι είναι cyberbullying, δηλαδή o διαδικτυακός εκφοβισμός, πως εμφανίζεται και τι χρειάζεται να γνωρίζουμε για να υποστηρίξουμε τους μαθητές. Θα δοθεί επίσης η δυνατότητα να στοχαστούμε την εκπαιδευτική μας προσέγγιση σχετικά με τον διαδικτυακό εκφοβισμό και άλλες αρνητικές ή επικίνδυνες συμπεριφορές.

Τι είναι ο διαδικτυακός εκφοβισμός; 

Μία από τις πρώτες προκλήσεις κάθε εκπαιδευτικού που επιθυμεί να κατανοήσει το φαινόμενο του διαδικτυακού εκφοβισμού είναι το να ορίσει τη φύση αυτού του φαινομένου. Οι συγγραφείς του οδηγού Merriam-Webster Dictionary (2021) ορίζουν το διαδικτυακό εκφοβισμός ως «την ηλεκτρονική ανάρτηση κακόβουλων μηνυμάτων για ένα πρόσωπο (όπως ένας μαθητής) που συχνά γίνεται ανώνυμα» και αναφέρουν ως αρχή του φαινομένου το 1998, παρόλο που πιθανώς αυτή η συμπεριφορά να προϋπήρχε σε χρήστες του διαδικτύου.

Διάφοροι ακαδημαϊκοί και ερευνητές έχουν ορίσει το διαδικτυακό εκφοβισμό με διαφορετικό τρόπο, εφαρμόζοντας διάφορα πλαίσια και παράγοντες στον ορισμό τους, ενώ άλλοι έχουν πάρει ορισμούς του εκφοβισμού στον φυσικό κόσμο και τους έχουν εφαρμόσει στον διαδικτυακό χώρο. Ορισμένα βασικά χαρακτηριστικά που μπορούν να εφαρμοστούν στο διαδικτυακό εκφοβισμό περιλαμβάνουν την πρόθεση, την επανάληψη, την ανισότητα δύναμης, την αίσθηση της ανωνυμίας, τη χρήση ηλεκτρονικής/ψηφιακής τεχνολογίας, την έλλειψη υπευθυνότητας (έλλειψη) και τη δημοσιότητα. Ορισμένοι ορισμοί κάνουν διάκριση  μεταξύ του άμεσου διαδικτυακού εκφοβισμού (για παράδειγμα, προσβλητικά μηνύματα που αποστέλλονται απευθείας σε ένα άλλο άτομο στο διαδίκτυο με σκοπό να το αναστατώσουν) και του έμμεσου διαδικτυακού εκφοβισμού, όπου ο στόχος δεν έχει επίγνωση της συμπεριφοράς (διάδοση φημών ή δημοσίευση ιδιωτικών προσωπικών στοιχείων στο διαδίκτυο για να τα δουν άλλοι).

Δραστηριότητα:

Πριν συνεχίσουμε, σκεφτείτε τι ορισμό θα δίνατε εσείς στον όρο cyberbullying ή διαδικτυακό εκφοβισμό.

“Ο διαδικτυακό εκφοβισμός είναι…” 

Μπορείτε επίσης να ρωτήσετε και τους μαθητές σας για έναν ορισμό του διαδικτυακού εκφοβισμού. Υπάρχουν κοινά στοιχεία στους ορισμούς τους; Υπάρχουν κοινά στοιχεία με τον δικό σας ορισμό; Μπορείτε να συμφωνήσετε σε έναν κοινό ορισμό με τους μαθητές σας;  

Ποιες μορφές διαδικτυακού εκφοβισμού υπάρχουν;  

Ο διαδικτυακός εκφοβισμός μπορεί να είναι δύσκολο να οριστεί και αυτό οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στις πολλές μορφές με τις οποίες η συμπεριφορά αυτή εκδηλώνεται μέσω της τεχνολογίας. Η ακόλουθη δραστηριότητα είναι μια χρήσιμη άσκηση για να σας βοηθήσει να αναλογιστείτε τους τρόπους με τους οποίους οι μαθητές σας θα μπορούσαν να επηρεαστούν από τον διαδικτυακό εκφοβισμό.

Δραστηριότητα: 

Σημείωση: Αυτή η δραστηριότητα περιλαμβάνει την εξερεύνηση τρόπων με τους οποίους εμφανίζεται ο διαδικτυακός εκφοβισμός. Ανάλογα με τις προσωπικές σας εμπειρίες, αυτή η δραστηριότητα μπορεί να σας αναστατώσει ή να σας κάνει να νιώσετε άβολα όταν την πραγματοποιήσετε. Σας προτείνουμε να την προσεγγίσετε με προσοχή και να σκεφτείτε ποικίλους τρόπους για να την υλοποιήσετε στην τάξη σας.

• Σε περίπτωση που δεν υπάρχουν όρια, πως μπορεί κάποιος να εκφοβίσει έναν άλλο άνθρωπο στο διαδίκτυο μέσω της τεχνολογίας;
• Σκεφτείτε τις διαφορετικές μορφές των ψηφιακών μέσων, των διαδικτυακών χώρων και επικοινωνιών (π.χ. εικόνες, φωτογραφίες, βίντεο, ηχητικά αρχεία, ιστοσελίδες, εφαρμογές, παιχνίδια, προσωπικά μηνύματα, δημόσιοι διαδικτυακοί χώροι, κ.λπ.)

Σας φάνηκε δύσκολη αυτή η δραστηριότητα; Για τους περισσότερους από εμάς δεν είναι εύκολο να σκεφτούμε πως μπορούμε στην πράξη να  αναστατώσουμε ή να βλάψουμε άλλους. Ίσως όμως καταφέρατε να αναγνωρίσετε κάποιους τρόπους που σχετίζονται με τους μαθητές σας. Κάποιοι από αυτούς τους τρόπους μπορούν να κάνουν τους νέους πιο ευάλωτους ή αντίθετα, να τους χρησιμοποιήσουν αν είχαν σκοπό να εκφοβίσουν κάποιον συμμαθητή τους.    

Είναι χρήσιμο να είστε ενημερωμένοι και να ενημερώσετε και τους μαθητές σας, για τους πιθανούς τρόπους που μπορεί κάποιος να πέσει θύμα διαδικτυακού εκφοβισμού. Η εκτεταμένη ευαισθητοποίηση μπορεί να βοηθήσει τα παιδιά και τους νέους να σκέφτονται προσεκτικά τους διαδικτυακούς χώρους που επισκέπτονται καθώς και τη συμπεριφορά των χρηστών σε αυτούς τους χώρους. Ενώ είναι ξεκάθαρο το πότε κάποιος εκφοβίζεται (βάση του πως αισθάνεται για αυτό) είναι δύσκολη η αναγνώριση του πότε κάποιος εκφοβίζει ένα άλλο άτομο. Η γνώση των πιθανών μορφών του διαδικτυακού εκφοβισμού ίσως αποδειχθεί βοηθητική για τους μαθητές σας, προκειμένου να μπορούν να αντιλαμβάνονται εγκαίρως το πότε κάποιος άλλος χρειάζεται βοήθεια και υποστήριξη στο διαδίκτυο. Αν υπάρχει χρόνος, προσπαθήστε να ιεραρχήσετε τις μορφές του διαδικτυακού εκφοβισμού με διαφορετικά κριτήρια, όπως από το πιο κοινό στο λιγότερο κοινό ή από το πιο κακοποιητικό στο λιγότερο κακοποιητικό.  

Ποιες άλλες συμπεριφορές χαρακτηρίζονται ως διαδικτυακός εκφοβισμός;

Οι ερευνητές Pozza et al. (2016) αναφέρουν διάφορες άλλες συμπεριφορές που θεωρούνται ως άλλες μορφές διαδικτυακού εκφοβισμού:

Σκεφτείτε ποιες από αυτές τις συμπεριφορές είναι συχνές ή πιθανές ανάμεσα στην ομάδα των μαθητών σας. Να λάβετε υπόψη ότι κάποιοι από τους μαθητές σας χρησιμοποιούν παιχνίδια, εφαρμογές και διαδικτυακές υπηρεσίες, στις οποίες αλληλεπιδρούν με μεγαλύτερους σε ηλικία χρήστες, επομένως κάποιες από αυτές τις συμπεριφορές υπάρχουν σε εκείνους τους διαδικτυακούς χώρους.

Πόσο κοινός είναι ο διαδικτυακός εκφοβισμός;

Ο εκφοβισμός εντός και εκτός διαδικτύου δεν είναι καινούργιο φαινόμενο, αλλά δυστυχώς παραμένει εξίσου επικίνδυνος για παιδιά και ενήλικες. Οι ερευνητικές μελέτες αναφέρουν ένα ευρύ φάσμα επιπολασμού του διαδικτυακού εκφοβισμού μεταξύ των νέων. Μπορούμε να βρούμε πολύ διαφορετικά αποτελέσματα ανάμεσα στις μελέτες βάσει διαφόρων παραγόντων, όπως το μέγεθος και ο τύπος του δείγματος, η μεθοδολογία και ο τρόπος μέτρησης ή ορισμού του διαδικτυακού εκφοβισμού. Ωστόσο, πολλές μελέτες εκτιμούν ότι ο εκφοβισμός των νέων στο διαδίκτυο κυμαίνεται στο 10-25%. Ο παρακάτω πίνακας στο Σχήμα 2 από το EU Kids Online (2020) δείχνει τον αυτοαναφερόμενο εκφοβισμό στο διαδίκτυο από τους νέους με ένα μέσο ποσοστό επικράτησης 14%, αν και μπορείτε να δείτε στην ανάλυση ανά χώρα ότι υπάρχουν μεγάλες διαφορές μεταξύ των διαφόρων χωρών (όπως η Πολωνία – 26%, σε σύγκριση με την Ιταλία – 5%).

Εικόνα 2: Διαδικτυακός εκφοβισμός ανά χώρα,  EU Kids Online (2020).

Το δίκτυο Insafe των Κέντρων Ασφαλούς Διαδικτύου λειτουργεί γραμμές βοήθειας για εκπαιδευτικούς, νέους και γονείς, στις οποίες μπορούν να ζητήσουν βοήθεια και συμβουλές σχετικά με την ασφάλεια στο διαδίκτυο.  Η εικόνα 3 δείχνει μια τριμηνιαία έκθεση από το 2022 που τονίζει τις συνεχόμενες ανησυχίες σχετικά με περιστατικά διαδικτυακού εκφοβισμού σε νέους, με το 14% αυτών να σχετίζονται με ζητήματα εκφοβισμού. 

Εικόνα 3. Αιτίες επικοινωνίας των χρηστών με τη γραμμή βοήθειας του δικτύου Insafe κατά του μήνες Ιούλιος – Σεπτέμβριος 2022.  

Παρόλο που τα αποτελέσματα διαφέρουν σε κάθε μελέτη, όλες οι έρευνες τονίζουν ότι ο διαδικτυακός εκφοβισμός αποτελεί συνεχιζόμενη απειλή για τα παιδιά. 

Γιατί εκφοβίζουν κάποιοι στο διαδίκτυο;  

Υπάρχουν διάφοροι λόγοι για τους οποίους κάποιος (παιδί ή ενήλικας) μπορεί να επιλέξει να εκφοβίσει κάποιον άλλον στο διαδίκτυο.

Αυτοί περιλαμβάνουν:

• Μια διεύρυνση του εκφοβισμού εκτός σύνδεσης. Η μετατόπιση της συμπεριφοράς στο διαδίκτυο επιτρέπει σε έναν εκφοβιστή να στοχοποιεί κάποιον οποιαδήποτε ώρα της ημέρας ή της νύχτας και από οποιαδήποτε γεωγραφική τοποθεσία. Του επιτρέπει επίσης να κακοποιήσει ή να παρενοχλήσει κάποιον πολλές φορές πολύ γρήγορα, είτε μέσω επαναλαμβανόμενης συμπεριφοράς σε μια εφαρμογή ή πλατφόρμα, είτε μέσω μιας ευρείας κλίμακας επίθεσης σε πολλές διαδικτυακές πλατφόρμες και υπηρεσίες.
• Nα αναζητεί «εκδίκηση» για κάποιον που πιστεύει ότι τον έχει αδικήσει.
• Να φέρεται άσχημα σε κάποιον άλλον προκειμένου να νιώσει ο εκφοβιστής «καλύτερα» για τον εαυτό του.
• Μετατόπιση. Ορισμένοι εκφοβιστές είναι οι ίδιοι θύμα εκφοβισμού και προσπαθούν να μετατοπίσουν τα συναισθήματά τους σχετικά με τη δική τους κακοποίηση στοχεύοντας κάποιον άλλο με την ίδια συμπεριφορά.
• Η αντίληψη ότι ο εκφοβισμός είναι «διασκεδαστικός» ή ένα παιχνίδι. Το γεγονός ότι είναι διαδικτυακός (και μερικές φορές ανώνυμος) μπορεί να οδηγήσει τους ανθρώπους να θεωρούν τη συμπεριφορά του διαδικτυακού εκφοβισμού ως «μη πραγματική».
• Έλλειψη συμμετοχής ή κατανόησης της ηθικής, των συναισθημάτων και της ενσυναίσθησης.
• Συμμετοχή στην εκφοβιστική συμπεριφορά των άλλων προκειμένου να συμβαδίσει με τα κοινωνικά πρότυπα ή να «ενταχθεί» σε μια ομάδα.
• Προσπάθεια να προσελκύσει την προσοχή άλλων χρηστών.
• Μια στοχευμένη επίθεση σε ένα άτομο ή μια ομάδα με κίνητρο την αντιπάθεια ή το μίσος για προσωπικά χαρακτηριστικά (όπως η φυλή, το φύλο, ο σεξουαλικός προσανατολισμός κ.λ.π.). Σε αυτές τις περιπτώσεις, ο εκφοβισμός θα μπορούσε επίσης να θεωρηθεί ρητορική μίσους και (εάν υποκινεί τη βία) ενδεχομένως και έγκλημα μίσους.
  

Τι πρέπει να γνωρίζουν οι μαθητές μου για το διαδικτυακό εκφοβισμό;

Είναι σημαντικό να συζητάμε με τα παιδιά και τους νέους για τη φύση του διαδικτυακού εκφοβισμού, τις επιπτώσεις που μπορεί να έχει και τους τρόπους με τους οποίους μπορεί να προληφθεί και να αντιμετωπιστεί από άτομα, κοινότητες, οργανισμούς και την κοινωνία. Μια προσέγγιση για την εκπαίδευση των μαθητών σχετικά με τον διαδικτυακό εκφοβισμό είναι να επικεντρωθούμε σε αυτά τα θέματα και ερωτήματα στο πλαίσιο αυτών των τριών βασικών τομέων:

• Κατανόηση του διαδικτυακού εκφοβισμού: Τι είναι ο διαδικτυακός εκφοβισμός; Τι συναισθήματα προκαλεί; Γιατί και πώς εκφοβίζουν οι άνθρωποι; Είναι ο κυβερνοεκφοβισμός παράνομος;
• Πρόληψη του διαδικτυακού εκφοβισμού: Τι είναι η θετική και με σεβασμό επικοινωνία στο διαδίκτυο; Ποιος είναι ο ρόλος της ιδιωτικής ζωής; Ποια είναι η διαφορά μεταξύ εκφοβισμού και «αστείου»; Πώς διαχειριζόμαστε τις διαδικτυακές συγκρούσεις και διαφωνίες; Ποια είναι τα θετικά πρότυπα που θέλουμε στην ψηφιακή μας ζωή; Ποιος είναι ο ρόλος του σχολείου στην πρόληψη του διαδικτυακού εκφοβισμού;
• Αντιμετώπιση του διαδικτυακού εκφοβισμού: Πώς μπορεί κάποιος να ζητήσει βοήθεια στο διαδίκτυο; Ποια εργαλεία υπάρχουν για να βοηθήσουν τους χρήστες; Πώς ενθαρρύνουμε τους ανθρώπους να παρέμβουν ή να ζητήσουν βοήθεια; Πώς επιλύουμε ένα ζήτημα διαδικτυακού εκφοβισμού; Ποιος είναι ο ρόλος του σχολείου στην αντιμετώπιση του διαδικτυακού εκφοβισμού;

Ποιες συμβουλές να δώσω στους μαθητές μου σχετικά με το διαδικτυακό εκφοβισμό;

Ένα βασικό μέρος της εκπαίδευσης των νέων σχετικά με τον διαδικτυακό εκφοβισμό είναι να τους βοηθήσουμε να αναπτύξουν και να χρησιμοποιήσουν στρατηγικές για τη διαχείριση δύσκολων καταστάσεων στο διαδίκτυο και να γνωρίζουν πώς να ζητήσουν βοήθεια όταν τα πράγματα παρεκτρέπονται. Ακολουθούν χρήσιμες συμβουλές για τους μαθητές σας σχετικά με το τι πρέπει να κάνουν αν οι ίδιοι ή κάποιος γνωστός τους δέχεται διαδικτυακό εκφοβισμό:

• Μιλήστε σε κάποιον: Το να απευθυνθείτε σε έναν έμπιστο ενήλικα (όπως ο γονέας/φροντιστής ή ο δάσκαλος) είναι ζωτικής σημασίας για να διασφαλίσετε ότι θα λάβετε τη βοήθεια και την υποστήριξη που χρειάζεστε για να αντιμετωπίσετε ένα ζήτημα διαδικτυακού εκφοβισμού. Εναλλακτικά μπορείτε να επικοινωνήσετε δωρεάν, ακόμα και ανώνυμα με τη γραμμή βοηθείας Help-line.gr του Ελληνικού Κέντρου Ασφαλούς Διαδικτύου στο 210-6007686. Εξειδικευμένοι ψυχολόγοι μπορούν να σας δώσουν συμβουλές και να σας κατευθύνουν σε ό,τι χρειαστείτε. 

• Μην αντεπιτίθεστε: Τα παιδιά και οι νέοι μπορεί να μπουν στον πειρασμό να συμπεριφερθούν σε έναν εκφοβιστή με τον ίδιο τρόπο που τους συμπεριφέρεται. Ανταποδίδοντας την προσβολή και τον πόνο. Ωστόσο, αυτό συνήθως επιδεινώνει την κατάσταση και μπορεί να οδηγήσει στο να αλλάξουν ρόλο και να χαρακτηριστούν και αυτοί ως θύτες, ενώ ενεργούσαν σε αυτοάμυνα.
• Αποθηκεύστε τις αποδείξεις: Η χρήση στιγμιότυπων οθόνης και εργαλείων καταγραφής βίντεο για την αποθήκευση αποδείξεων των ενεργειών ενός εκφοβιστή είναι ένα σημαντικό βήμα. Αυτό μπορεί να διασφαλίσει ότι τα αποδεικτικά στοιχεία μπορούν να προωθηθούν σε έναν έμπιστο ενήλικα, στις αστυνομικές αρχές (εάν έχουν παραβιαστεί νόμοι) και στις διαδικτυακές υπηρεσίες, προκειμένου να ληφθούν τεκμηριωμένα μέτρα κατά της συμπεριφοράς του εκφοβιστή.
• Χρησιμοποιήστε τα διαδικτυακά εργαλεία: Εργαλεία όπως το μπλοκάρισμα και η αναφορά μπορούν να αποτρέψουν έναν εκφοβιστή από το να έρθει σε επαφή με τον στόχο του και να ειδοποιήσουν τις διαδικτυακές υπηρεσίες ότι ένας χρήστης παραβιάζει τους κανόνες ή τα πρότυπα της κοινότητας. Η χρήση άλλων εργαλείων, όπως οι ρυθμίσεις απορρήτου, μπορεί να δώσουν στον χρήστη τη δυνατότητα να διαχειρίζεται τις προσωπικές του πληροφορίες και την επαφή του με άλλους χρήστες.
  

Τι άλλο μπορώ να κάνω;  

Πολλά περιστατικά διαδικτυακού εκφοβισμού λαμβάνουν χώρα εκτός σχολείου, αλλά επηρεάζουν άμεσα την ασφάλεια και την ευημερία των μαθητών σας. Για να τους βοηθήσετε και να τους υποστηρίξετε, λάβετε υπόψη σας τα εξής:

• Ποια είναι η προσέγγιση του σχολείου μου στην καταπολέμηση του εκφοβισμού; Αφιερώστε χρόνο για να εξοικειωθείτε με τις πολιτικές και τις διαδικασίες του σχολείου σας για τη διαχείριση περιστατικών εκφοβισμού, καθώς και με τυχόν εκπαιδευτικά προγράμματα ή δράσεις που χρησιμοποιούνται για τους μαθητές.
• Που μπορώ να βοηθήσω; Σκεφτείτε με ποιον θα επικοινωνήσετε στο σχολείο για να βοηθήσετε στην υποστήριξη των μαθητών που εμπλέκονται σε περιστατικά διαδικτυακού εκφοβισμού (ως στόχοι ή θύτες). Προσδιορίστε άλλες πηγές βοήθειας, όπως η Αστυνομία, οι γραμμές βοήθειας και οι ΜΚΟ που θα μπορούσαν να παρέχουν περαιτέρω βοήθεια.
• Τι μπορώ να κάνω στην τάξη για να προωθήσω τη θετική συμπεριφορά και το σεβασμό; Μπορεί να είναι πιο συνιθισμένο να συζητάμε στην τάξη για διαδικτυακά θέματα μόνο όταν κάτι έχει πάει στραβά, αλλά η προληπτική προσέγγιση στην εκπαίδευση για την ασφάλεια στο διαδίκτυο είναι το κλειδί. Αφιερώνοντας χρόνο για να βοηθήσετε τους μαθητές σας να εξερευνήσουν και να αναγνωρίσουν τη σημασία της θετικής και με σεβασμό επικοινωνίας και των υγιών σχέσεων, μπορείτε να αποτρέψετε την εμφάνιση προβλημάτων.
  

Περισσότερες πληροφορίες και χρήσιμο υλικό

Αν θέλετε να μάθετε περισσότερα ή να ενημερώσετε τους μαθητές σας σχετικά με το διαδικτυακό εκφοβισμό, οι παρακάτω πηγές θα σας φανούν χρήσιμες:

• Ελληνικό Κέντρο Ασφαλούς Διαδικτύου – SaferInternet4Kids.gr: Τα Κέντρα Ασφαλούς Διαδικτύου σε όλη την Ευρώπη παρέχουν πλούσιο περιεχόμενο και υπηρεσίες για την υποστήριξη των παιδιών και των νέων, καθώς και για εκπαιδευτικούς, γονείς, και άλλους επαγγελματίες που σχετίζονται.
• CO:RE Evidence Base: Μια βάση δεδομένων με δημοσιεύσεις και έρευνες σχετικά με τις διαδικτυακές εμπειρίες των νέων. Η αναζήτηση με λέξεις όπως “bullying” ή το “cyberbullying” θα σας επιτρέψει να εξερευνήσετε και να διαβάσετε σχετικές έρευνες σχετικές με το θέμα.  
• Better Internet for Kids (BIK) resources: Εκπαιδευτικές πηγές από το δίκτυο Insafe των Κέντρων Ασφαλούς Διαδικτύου. Μπορείτε να αναζητήσετε το “cyberbullying” για πηγές στα Ελληνικά και για πηγές ανά ηλικιακή ομάδα.  
• KID_ACTIONS: Πληροφορίες, έρευνες και υλικό για εκπαιδευτικούς, ώστε να το χρησιμοποιήσουν στην τάξη τους για την πρόληψη, την κατανόηση και την αντιμετώπιση του διαδικτυακού εκφοβισμού.

Πηγή: BIK Teacher corner